شهر بیجار در ۸۰ کیلومتری شمال سنندج قرار دارد. این دو شهر و نواحی پیرامون آنها از قرن هجدهم تاکنون مراکز اصلی تولید فرش بوده‌اند. بیجار، مرکز منطقه‌ای به نام گروس و یک شهر کوچک کرد نشین در غرب ایران است. این شهر با دارا بودن قدمتی دیرینه در صنعت فرش، یکی ازشهرهای پیشگام در فرش بافی به شمار می‌رود. قدمت قالیهای بیجار که در خارج از کشور هستند، به سال ۱۲۶۶ (ه.ق) باز می‌گردد. بسیاری از فرشهای متعلق به کردستان که در موزه‌ها نگهداری می‌شوند، به شهر بیجار تعلق دارند. اکثر فرشهای کردی متراکم هستند که موجب استحکام و دوام آنها می‌گردد؛ این امر، آنها را برای محیط‌های عمومی مفید می‌سازد. برای بسیاری از کارشناسان فرش، واژه بیجار معنای دوام را تداعی می‌کند. دلیل دوام فرشها این است که بافندگان بیجاری، اغلب از شانه‌های چوبی و فلزی سنگینی برای بافتن پود و گره فرشها استفاده می‌کنند؛ درنتیجه و به دلیل فشرده شدن سطح فرش، هیچگونه زباله و یا ذره‌ای نمی‌تواند وارد فضای فرش بشود. فرشهای بیجار با گره‌های ترکی بافته می‌شوند. همانطور که اشاره شد، فرش بیجار به خاطر ضخامت بسیار زیاد توده آن معروف است که مرهون شیوه بافت خاصی به نام بافندگی مرطوب است و با کمک ابزار خاصی صورت می‌گیرد. حین بافندگی، تارها، پودها و توده فرش دائماً مرطوب نگهداشته می‌شود. پس از اتمام بافندگی، فرش خشک می‌شود و پشم‌ها کش می‌آیند و درنتیجه فرش فشرده‌تر می‌شود. چکش زنی شدید روی ابزارهای فلزی ناخن مانندی که هنگام بافندگی درون تارها وارد می‌شوند، باعث کشیدگی بیشتر فرش می‌شود. پارچه مجدداً با کاربرد پودهایی با ضخامتهای مختلف فشرده می‌شوند. معمولاً یکی از سه پود تا حد قابل توجهی از سایر پودها ضخیم‌تر می‌شود.
تا پیش از جنگ جهانی دوم، فرشهای بیجار درشت بافت و ضخیم بودند، اما در این دوران و با توجه به کاهش استقبال از آنها، انواعی با بافت ظریف و با کیفیت جایگزین آنها شد که موجب شهرت جهانی فرشهای بیجار شد. نمونه‌ای از این قالیهای نفیس در شهر حسینیه بیجار وجود دارد. در گذشته، قالیهای بیجار به قالی آهنی معروف بودند که به دلیل بافت ضخیم آنها به این نام معروف شدند. استفاده از پشم به جای پنبه باعث زمخت و خشن شدن این فرشها می‌شد که امروزه به دلیل استفاده از پنبه در کنار پشم، دارای بافتی نرم‌تر هستند. دلیل دیگر سنگینی فرشهای بیجار در گذشته، تعداد زیاد پودهای آنها بود که گاهی به پنج پود هم می‌رسید و امروزه تعداد آنها به دو پود کاهش یافته است.
طرح فرشهای بیجار
فرشهای بافته شده در بیجار و روستاهای اطراف آن نسبت به فرشهای سنه از طرح‌های متنوع‌تری برخوردار هستند و این امر منجر به تفاوت فرشهای بیجاری روستا و شهر می‌شود. طرح فرشهای بیجاری، طرح‌های سنتی ایرانی و اکثراً هراتی هستند که البته در میان آنها می‌توان مینا خانی و مدالیون ساده را نیز می‌توان مشاهده کرد. طراحی‌های آنها عمدتاً شامل خطهای مستقیم است و از الگوهای ساده پیروی می‌کند. فرشهای بیجار هنوز هم از این منطقه و با رنگهای ترکیبی عالی صادر می‌شوند؛ هرچند دیگر کمتر می‌توان در آنها طرح‌های استادانه هراتی را مشاهده کرد.
در فرش بیجار، طرح‌های بسیار متنوعی مشاهده می‌شود که از آن جمله می‌توان به طرح‌های زیر اشاره کرد:
- شکارگاه مانند شکارگاه ترنج دار و شکارگاه دورنما
- طرح‌های تصویری مانند طرح لیلی و مجنون و طرح‌های مینیاتور و داستانهای اسطوره‌ای
- طرح‌های گل فرنگ مثل گل فرنگ مستوفی، گل فرنگ طره دار، گل فرنگ لچک ترنج دار، دسته گل، گل فرنگ و اسلیمی، پیچی)، گل و بلبل و گلدانی،
- طرح خرچنگی
- طرح بندی مانند بندی خاتم شیرازی، بندی گل فرنگ،
- مینا خانی
- دار و گل مانند ربعی دار و گل، مستوفی دار و گل
- شاه عباسی مانند شاه عباسی افشان، لچک ترنج دار، کف ساده
- اسلیمی مانند اسلیمی گل فرنگ، اسلیمی هندسی یا سرداری، دهن اژدری
- درختی مانند درختی بیدمجنون، درختی گل و بلبل، درختی دورنما، درختی گلدانی، درختی ترمه
- ماهی درهم مانند ماهی بیجار، ماهی سنه، ماهی افشار، ماهی میرک، ماهی زبیده، ماهی حسن تیمور ، سگ ماهی ، ماهی زنبوری ، ماهی ریز
- طرح‌های هندسی مانند سمن بر خانم، اسلیمی شکسته، خاتم شیرازی
- طرح‌های ذهنی به شکل حیوانات تخیلی، گیاهان، اشیا و انسان، طرح‌های تجریدی و هندسی
در ادامه به توضیح تعدادی از طرح‌های فرش بیجار پرداخته می‌شود:
طرح شاه عباسی
از طرح‌های اصلی و سنتی فرش ایرانی است که به دلیل بافته شدن در زمان شاه عباس به این نام معروف شده است. این طرح شامل لچک و ترنج، گل بته‌های معروف به شاه عباسی و شاخه و برگ‌هاست که گاهی نقش‌های اسلیمی و ختایی نیز در آن مشاهده می‌شود. در الگوی این فرشها، ترنج عنصری بسیار مهم به شمار می‌رود. گونه شاه عباسی و یا طرح اصفهان از جمله قالیهایی است که از زمان «صفویه» به جا مانده است. طرح این قالیها شامل خطهای موازی در سراسر آن است و در آن نگاره‌های گل و برگ روییده است. در برخی از این قالیها، گلدانی نقش شده است که از آن شاخه و برگ بیرون آمده است.
طرح شکارگاه
نگاره‌های «درختی»، اساس این طرح محسوب می‌شود؛ به این صورت که عبارت از شاخه و برگهایی به همراه منظره شکار است. منظره شکار نیز حاوی نقش‌هایی از پرندگان و حیوانهای شکاری در حال فرار است و یک شکارچی با تیر و کمان از زیر درختان سر در آورده است. این نقش در حجاری دیوارهای طاق بستان که صحنه‌های شکارگاه را نشان می‌دهد، طرح‌های مینیاتوری و در سفالینه‌های “ری” مربوط به دوره تیموریان نیز دیده می‌شود که وجود آن در دوران پیش از اسلام را تأیید می‌کند. اما احتمالاً استفاده از این طرح در قالیها، به زمان ” شاه طهماسب صفوی” باز می‌گردد که در اروپا به طرح “شکاری” معروف است. این نقش‌ها در زمان شاه عباس پیچیده‌تر شد.
طرح میناخانی
طرح میناخانی که به طرح بندی ورامین نیز معروف است، یکی از مشهورترین و محبوب‌ترین طرح‌های قالی است. در این طرح، نقشی کوچک و مربع شکل، دائماً تکرار می‌شود و آیتم‌هایی مانند بندها، واگیره ها و گل‌های پیوند دهنده از مشخصه‌های آن به شمار می‌رود. در مورد وجه تسمیه آن نظرات مختلفی وجود دارد، عده‌ای معتقدند طراح اصلی آن آقای میناخان است که یک طراح تبریزی است و عده‌ای دیگر آن را به دختر و خان زاده‌ای به نام مینا منتسب می‌دانند. حتی سسیل ادواردز هم در نظری متفاوت، آن را ابداعی از کردها و یا اهالی ساوجبلاغ در استان البرز امروزی می‌داند. (ادواردز،۵۱:۱۳۷۰)
این طرح در شهرستان بیجار مورد استقبال قرار گرفته، اما سیر یادگیری آن در این شهر کمی خاص بوده و نمونه‌های تولید شده در بیجار با ورامین متفاوت بوده‌اند. روند آموزش آن به روستاییان نیز اینگونه بوده که ابتدا روستاییان طرحی که باید تکرار می‌شده را روی تکه‌ای قالی به نام “واگیره” می‌بافتند و بعد آن را به قالیباف ارائه می‌دادند تا از آن به عنوان الگو استفاده کنند. به این ترتیب بازرگانان می‌توانستند در مدت زمان کوتاهی طرح‌های بهتری را رواج دهند. (۱۴۲:۱۳۷۰)
طرح هراتی
یکی از طرح‌های بسیار مهم در صنعت قالی بافی ایران، طرح هراتی یا ماهی درهم نام دارد. دلیل انتخاب نام هراتی برای این فرش، رواج گسترده آن در دوره تیموری و در شهر هرات می‌باشد. در آن زمان اکثر طرح‌های شاهانه با این طرح بافته می‌شدند. ماهی درهم یک اصطلاح عامیانه است و منشأ پیدایش آن مشخص نیست. اساس طرح هراتی، دو ماهی و چهره انسان در مرکز آن است. به خاطر اعتقاد مسلمانان به عدم سجده و نماز گذاردن بر روی نقش انسان و حیوان، این ماهیها پس از اسلام به شکل برگ تغییر یافتند و چهره انسان در وسط هم به یک گل گرد (معمولاً هشت پر) تبدیل شد. این طرح، رایج‌ترین الگوی فرش بیجاری است و فرشهای بافته شده با این طرح از ظرافت هوشیارانه‌ای برخوردار هستند و با اکثر محیط‌ها همخوانی دارند.
رنگ بندیهای فرش بیجار
رنگ بندیهای فرش بیجار که شامل ۲۷ رنگ است، یکی از مشخصه‌های مهم این فرش به شمار می‌رود. تضاد موجود در رنگ‌ها، زیبایی خاصی به آن می‌بخشد. بافندگان کرد در قالیهای خود، از رنگهای شاد و زنده استفاده می‌کنند که طبیعت زیبای کردستان را تداعی می‌کند. رنگ غالب این قالیها قرمز و یا رنگهای هم خانواده آن یعنی چهره‌ای (صورتی پررنگ)، صورتی، حنایی و پوست پیازی است. همچنین رنگ‌هایی مانند مشکی، سفید و طیف‌های مختلف رنگ سبز در آنها مشاهده می‌شود. رنگ زمینه فرشها نیز معمولاً سورمه‌ای، سفید و قرمز است که در کنار رنگهای اشاره شده، نقش‌های بی بدیلی را فرا روی بیننده قرار می‌دهد.
در این فرشها همچنین گاهی رنگهای سبز، سفید و پوست پیازی بر روی زمینه لاکی رنگ قرار می‌گیرند که باعث می‌شود نقش‌ها واضح، روشن و برجسته به نظر برسند. در فرشهای بیجار، رنگهای قرمز، سفید و سورمه‌ای بیش از هر رنگ دیگری به چشم می‌خورد. زرد یکی از رنگهای خاص فرش بیجار یا گروس است که حتی در قالیهای کف ساده نیز به کار می‌رود.
ابعاد فرشهای بیجار
امروزه تنوع زیادی را در ابعاد قالیهای بیجار می‌توان مشاهده کرد که بین اندازه‌های کوچک و ۳۲ متر تا ۴۳ متر متغیر است. در گذشته معمولاً روستاییان کمتر به بافت قالیهای بزرگتر از ۴۳ متر می‌پرداختند و بافت فرشهای بزرگ تنها به دستور خانها انجام می‌شد.
منبع : شهر فرش