همان‌گونه که در پست‌های قبلی اشاره شد بسیاری از فرش‌های ایرانی در موزه‌های بین‌المللی نگهداری می‌شوند که قبلاً به معرفی یکی از آن‌ها با نام قالی پولونز (Polonaise) پرداخته شده است. حال، قصد داریم شما را با یکی دیگر از قالی‌های فاخر و مشهور ایرانی آشنا کنیم.
قالی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که در منابع معتبر با نام قالی مسجد اردبیل نیز معرفی شده، در سطح جهانی به قالی اردبیل مشهور است. این قالی در ابتدا همسانی داشته است که بافتنشان ۱۶ سال به طول انجامیده است. دلیل نام‌گذاری این قالی‌ها به این اسم با یافتنشان در مسجدی واقع در مصلی اردبیل در ارتباط است که شاه اسماعیل صفوی و جدش شیخ صفی‌الدین در آن به خاک سپرده شده‌اند. این قالی‌ها دارای طول ۱۱ متر و ۵۲ سانتی متر و عرض ۵ متر و ۳۴ سانتی متر هستند و وجود ۳۳ میلیون گره در هرکدام برتراکم بالای این فرش‌ها دلالت می‌کند. گفته می‌شود این قالی‌ها احتمالاً به دستور شاه تهماسب اول یکی از بزرگ‌ترین حامیان صنعت قالی بافی بافته شده‌اند. فرش‌های اردبیل گونه‌ای مشهور از فرش‌های ایرانی هستند که یکی از آن‌ها در موزه “ویکتوریا و آلبرت” شهر لندن نگه داری می‌شود. این فرش که به لحاظ قدمت، قدیمی‌ترین فرشی است که توسط کارشناسان تاریخ گذاری شده، یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین قالی‌ها محسوب می‌گردد و از لحاظ تاریخی در بالاترین درجه اهمیت قرار دارد. این قالی جهت اهدا به بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی بافته شده است که یک رهبر صوفی و جد شاه اسماعیل صفوی بنیان‌گذار سلسله صفویه ( ۱۷۲۲- ۱۵۰۱) بود. کارشناسان توانسته‌اند تاریخ دقیق بافت فرش را با کمک تقدیم نامه موجود در حاشیه فرش مشخص کنند. در این تقدیم نامه، بیت” جز آستان توام در جهان پناهی نیست، سر مرا به‌جز این در حواله گاهی نیست”، یک امضا ” بنده این درگاه، مقصود کاشانی” به علاوه تاریخ ۹۴۶ شمسی نقش بسته که معادل با ۱۵۳۹ تا ۱۵۴۰ پس از میلادی است. البته ظاهراً مقصود کاشانی یکی از صاحب منصبان بوده است و صرفاً جهت ابراز ادب و فروتنی به بقعه، خود را بنده نامیده است.
الگوی کلی قالی اردبیل عبارت از یک طراحی یکپارچه است که در کنار ابعاد وسیع آن، قالی اردبیل را به یک شاهکار تحسین بر انگیز تبدیل کرده است. حاشیه از چهار نوار موازی تشکیل شده است که در پیرامون یک ناحیه مستطیلی شکل بزرگ قرار می‌گیرند. در مرکز مستطیل یک مدالیون بزرگ زرد رنگ وجود دارد و دورتادور آن را حلقه‌ای از نقوش بیضی شکل احاطه کرده‌اند. در هر طرف این مدالیون نیز یک چراغ بافته شده که یکی از دیگری کوچک‌تر است. چراغی که مردم بر روی آن می‌نشسته اند کوچک‌تر بافته شده تا فردی که بر روی قالی می‌نشیند، هر دوی آن‌ها را به یک اندازه ببیند. البته این چراغدان‌ها نه به صورت سه بعدی بلکه به شکل مسطح بافته شده‌اند. چهارگوشه کناری قالی نیز از نقش و نگاری مشابه اما ساده‌تر از طرح میانی بافته شده‌اند. عده‌ای معتقدند این عدم تقارن تعمدی بوده که ناقص بودن انسان در مقابل ذات کامل خداوندی را یادآوری و ثابت می‌کند تنها بی عیب مطلق، پروردگار است.
در بافت این فرش، ده رنگ به کار رفته که از مواد طبیعی مانند پوست انار و گیاه نیل زا گرفته شده بودند و در جاهایی که گروه‌های تیره و روشن پشم در کنار هم قرار گرفته‌اند، طرحی موج گونه به وجود آمده است.
با توجه به سفارش بافت فرش برای یک مکان متبرکه، در الگوی آن از نقوش انسان و حیوان استفاده نشده است. هر قسمت از الگو با یک و یا تعداد بیشتری از مجموعه‌های طوماری پر شده‌اند که حاوی گل‌ها و یا برگه‌ای پیچ رونده خارق‌العاده‌ای هستند. به علاوه، در برخی قسمت‌ها فرم‌های مار گونه متقارنی وجود دارد که ابرها را تداعی می‌کنند.
ماده اصلی برای بافت این فرش پشم است که نسبت به ابریشم محافظ بهتری برای رنگ‌های قالی به شمار می‌رود. در هر ده سانتی متر مربع، حدود ۵۳۰۰ گره وجود دارد. این حجم از تراکم، طراح را قادر ساخته تا جزئیات را به طور کامل یه تصویر بکشد.
فرش اردبیل تا سال ۱۸۴۳ در بقعه شیخ صفی‌الدین وجود داشت و بازدیدکنندگان انگلیسی از آن دیدن می‌کردند. اما حدود چند سال بعد مقبره دچار زلزله شد و به قالی‌ها آسیب رسید. ناگفته نماند که پیش از این، آوازه این فرش‌ها از سوی دو بازرگان انگلیسی به غرب رسیده و مستنداتی نیز در این باره مکتوب شده بود. پس از آن و جهت تا مین هزینه‌های مرمت مسجد، فرش‌ها به شرکت زیگلر و شرکا (Ziegler & Co) فروخته می‌شوند که‌ترمیم آن‌ها را به مرمتگران می سپرند که نتیجه تلاش‌هایشان، وجود دو قالی بود که دیگر همسان نبودند. در واقع، از حاشیه یکی از آن‌ها برای مرمت گونه دیگر استفاده شده بود و حاصل کار یک قالی کامل و یک قالی بدون حاشیه بود. این فرش‌ها دست به دست چرخیدند تا اینکه موزه ویکتوریا و آلبرت در پی درخواست ویلیام مورس (William Morris) کارشناس فرش موزه نوع بزرگ‌تر را به مبلغ ۲۰۰۰ پوند خریداری کرد. وی به محض دیدن فرش، آن را ” یک کمال بی همتا و دارای یک زیبایی منطقی و همیشگی” توصیف کرده بود. خالی از لطف نیست، بدانیم این فرش آن‌قدر گران‌بها ست که خرید آن حتی برای موزه‌ها هم کار آسانی نبود تا بدان جا که موزه ویکتوریا و آلبرت توانست پس از تا مین منابع مالی، صاحب این قالی فاخر ایرانی شود. اما سرنوشت قالی کوچک‌تر نامعلوم بود تا اینکه یک خانواده مجموعه دار، آن را به موزه لوس‌آنجلس کانتی (Los Angeles County Museum of Art) اهدا کردند. نسخه برداری‌های متعددی که از طرح بی بدیل این قالی صورت گرفته، در شهرت جهانی آن بی تأثیر نبوده است. نمونه نسخه برداری شده از این قالی در منزل نخست وزیر انگلستان وجود دارد و هیتلر نیز نمونه‌ای از آن را بر دیوار اتاق خود آویخته بود.
این فرش بر روی دیوار نگهداری می‌شود و موزه در سال ۲۰۰۶ فرش را در مرکز گالری جمیل (Jameel gallery) به نمایش در آورد تا قالی بر روی کف قرار گیرد و مشاهده شود. این فرش زیبا در فهرست پنجاه شاهکار هنری برگزیده جهان و در رده بیست و نهم قرار دارد.